बिष्णुप्रसाद पोखरेल

मैले जे देखेँ त्यहि लेखे

दमक/ झापा जिल्लाको प्रमुख व्यापारिक केन्द्रका रूपमा परिचित दमक बजार अहिले चरम लापरवाही, उपभोक्ता सुरक्षाको उपेक्षा र व्यापारीहरूका मनपरी व्यवहारको कारण गम्भीर चुनौतीको अवस्थामा पुगेको छ। दमक नगरपालिका तथा सम्बन्धित निकायद्वारा पटकपटक गरिएका अनुगमन, चेतावनी र निर्देशनहरूको समेत खुलेआम उल्लंघन भइरहेको देखिन्छ।

केही दिनयता दमक उपप्रमुख तथा बजार अनुगमन समितिकी संयोजक रेगिना भट्टराईको नेतृत्वमा गरिएको बजार अनुगमनले झनै भयावह स्थिति उजागर गर्‍यो। म्याद गुज्रिएका खाद्य सामग्रीदेखि लिएर सरसफाइको न्यूनतम मापदण्ड समेत पालना नगर्ने होटल र डेरीहरूसम्मका अनेकौं समस्या सार्वजनिक भएका छन्।

भट्टराईलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा यसरी अनुगमन गरेर ब्यपारी तथा ब्यवसायीक फर्महरुको नाम सार्वजनिक नगर्न दबाब पनि आउन थालेको बताइन्छ । तर उनले अनुगमन र कारवाही तथा जरिवाना गर्न नछाड्ने अठोट लिएको बताएकीछन् ।

१. म्याद गुज्रिएका सामग्रीको व्यापक प्रयोग र बिक्री

दमक बजारमा किराना, डिपार्टमेन्टल स्टोर, चिया पसल, डेरी तथा होटलहरूमा उपभोग्य मिति समाप्त भएका पेय पदार्थ, स्न्याक्स, तेल, मसला, डेरीजन्य वस्तु, बिस्कुट, चकलेटलगायत सामग्रीहरू बिक्री वितरण भइरहेको छ। विशेषगरी गर्मीमा बढी खपत हुने जुस, कोल्ड ड्रिङ्क्स तथा आइस्क्रीमजस्ता सामग्रीहरूमासमेत म्याद गुज्रिएको भेटिनु उपभोक्ताको स्वास्थ्यमाथिको ठट्टा हो।

२. होटल र खाद्य पसलहरूमा सरसफाइको अभाव

कुनै पनि सार्वजनिक खानेकुरा तयार गर्ने स्थानको पहिलो प्राथमिकता स्वच्छता हुनुपर्छ, तर दमकका अधिकांश होटल, चिया पसल, तथा डेरीहरूमा भान्सा घर अत्यन्तै फोहोर पाइएका छन्। भुइँ फोहोर, गन्हाउने भाँडाकुँडा, खुला रुपमा राखिएका खाद्य वस्तु र पिउन मिल्ने पानीको उचित प्रबन्ध नरहेको अवस्थाले उपभोक्तालाई सिधै रोग र संक्रमणको जोखिममा पुर्‍याइरहेको छ।

३. कुहिएको खुवा र अन्य डेरीजन्य सामग्रीको बिक्री

डेरी व्यवसायीहरूले पनि मुनाफाका लागि न्यूनतम नैतिकता र खाद्य सुरक्षाको मापदण्ड नअपनाएको देखिन्छ। कुहिएको खुवा, कुराउनी, दही जस्ता वस्तु बिक्री हुँदै आएको स्पष्ट प्रमाणसहित भेटिएको छ। यी खाद्य सामग्री अलिकति कुहिँदा पनि गम्भीर पेट तथा आन्द्रा सम्बन्धी समस्या निम्त्याउने गर्छन्।

४. अनुगमनप्रति व्यापारीको वेवास्ता

बजार अनुगमन नियमितरूपमा भइरहँदा पनि समस्या नघट्नु व्यापारीहरूको चरम गैरजिम्मेवारीपनको परिचायक हो। धेरैजसो पसलमा मूल्य सूची टाँस गरिएको छैन, वजनमा ठगी भइरहेको छ, अनि उपभोग्य मिति लुकाउने प्रवृत्ति सामान्यजस्तै बनेको छ।

५. स्थानीय सरकारका निर्देशनको उल्लंघन

दमक नगरपालिकाले पटक–पटक सार्वजनिक सूचनामार्फत मूल्यसूची टाँस गर्ने, म्याद सकिएका वस्तु नबेच्ने, सरसफाइ कायम राख्ने निर्देशन जारी गरे पनि व्यापारीहरूले तीलाई बेवास्ता गरेका छन्। नियम कार्यान्वयन गराउने जिम्मेवार निकायको पनि चासो र निगरानी कमजोर छ।

अब प्रश्न उठ्छ – यस्तो चरम लापरवाहीको अवस्था कसरी अन्त्य गर्ने? बजारलाई सुरक्षित, स्वच्छ र उपभोक्तामैत्री बनाउन के–के गर्न सकिन्छ? समाधान बहुआयामिक हुनुपर्छ।

१. कडाइका साथ नियमित अनुगमन

साप्ताहिक रूपमा र विशेष चाडपर्व अगाडि बजार अनुगमन गर्नुपर्ने हुन्छ। अनुगमनमा उपभोक्ता मञ्च, पत्रकार, जनप्रतिनिधि, प्रहरी तथा स्वास्थ्य निरीक्षकको संयुक्त टोली बनाइनुपर्छ।

२. नियम उल्लंघनकर्तालाई कडा कारवाही

म्याद सकिएको सामग्री राख्ने वा बिक्री गर्ने व्यवसायीमाथि जरिवाना मात्र नभइ, व्यवसाय बन्द गर्ने कारवाही गर्न सकिने कानुनी व्यवस्था कार्यान्वयन गरिनुपर्छ।

३. जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन

बजार सुधार एकपक्षीय रूपमा सम्भव छैन। उपभोक्ताले पनि आफ्नो हकको रक्षा गर्न जान्नुपर्छ। त्यसका लागि विद्यालय, टोल, समुदाय तथा संघसंस्थाको माध्यमबाट उपभोक्ता अधिकार र सुरक्षासम्बन्धी सचेतना फैलाउनुपर्छ।

४. होटल तथा डेरी व्यवसायीका लागि तालिम

सरसफाइ, म्याद व्यवस्थापन, खाद्य सुरक्षाका विषयमा स्थानीय सरकारको पहलमा निःशुल्क तालिम कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ। यसले व्यवसायीलाई जिम्मेवार बनाउनेछ।

५. पसल अनुमति र नवीकरणमा कडाइ

नगरपालिकाबाट व्यवसाय सञ्चालन अनुमति दिने बेला व्यवसाय स्थलको भौतिक अवस्थाको निरीक्षण अनिवार्य गरिनुपर्छ। नवीकरण गर्नुअघि मूल्यसूची, स्टक अभिलेख, सरसफाइ आदि जाँच हुनुपर्छ।

६. मूल्यसूची अनिवार्य टाँस्ने नियमको कार्यान्वयन

प्रत्येक पसलले मूल्यसूची स्पष्ट देखिने स्थानमा टाँस गर्नैपर्छ भन्ने नियम लागू गरिनुपर्छ। उल्लंघन गर्नेलाई जरिवाना तथा चेतावनी दिन सकिने व्यवस्था मिलाइनुपर्छ।

७. ई-ट्र्याकिङ सिस्टमको विकास

खाद्य र पेय सामग्रीको भण्डारण, म्याद, स्टक तथा बिक्री अवस्थालाई अनुगमन गर्न डिजिटल प्रणालीको प्रयोग गर्न सकिन्छ। QR कोड स्क्यान गरेर उपभोक्ताले नै मिति हेर्न सक्ने प्रणाली अपनाउनु राम्रो अभ्यास हो।

८. उपभोक्ता उजुरीका लागि हेल्पलाइन र एप

दमक नगरपालिकाले ‘उपभोक्ता उजुरी’ फाराम वा मोबाइल एपमार्फत गुनासो दिने व्यवस्था सुरु गर्न सक्नेछ। जसले अनुगमनलाई प्रभावकारी बनाउँछ।

९. नगरस्तरीय ‘उपभोक्ता निगरानी समिति’ गठन

सर्वसाधारण, महिला समूह, पत्रकार, शिक्षक, युवाहरू मिलाएर स्थायी उपभोक्ता निगरानी समिति गठन गर्न सकिन्छ, जसले बजार व्यवहारमा प्रत्यक्ष निगरानी गर्छ।

१०. स्कुलस्तरीय उपभोक्ता शिक्षा

विद्यालय तहदेखि नै उपभोक्ता अधिकार र बजारको सही अभ्यासबारे पाठ्यक्रम समावेश गरिनु दीर्घकालीन उपाय हो।

११. स्वतन्त्र ‘खाद्य प्रयोगशाला’ को स्थापना

खासगरी डेरी तथा प्रशोधित खाद्यको गुणस्तर परीक्षण गर्न नगरस्तरमै सानो खाद्य परीक्षण प्रयोगशाला स्थापना गर्ने दीर्घकालीन योजना बनाइनुपर्छ।

१२. पसल दर्ता प्रणालीलाई पारदर्शी बनाउने

दर्ता नवीकरण, कर, कर छुट, अनुगमन रिपोर्ट आदि सार्वजनिक गर्न सकिने प्रणाली बनाउने हो भने व्यवसायीको नैतिकता बलियो हुन्छ।

१३. म्याद सकिएका वस्तुको सुरक्षित नष्ट गर्ने व्यवस्था

अनुगमनमा भेटिएका म्याद सकिएका वस्तु तुरुन्तै नष्ट गरिने व्यवस्था र त्यसको सार्वजनिक जानकारी दिइनुपर्छ।

१४. स्थानीय सरकारको जनप्रतिनिधि नै नेतृत्वमा रहने अनुगमन प्रणाली

सामान्य कर्मचारीको अनुगमनभन्दा नगर प्रमुख, उपप्रमुख वा वडाध्यक्षको उपस्थितिमा गरिने अनुगमन प्रभावकारी हुन्छ।

१५. पत्रकार तथा नागरिक समाजको सहकार्यमा निगरानी

सञ्चारकर्मी र सचेत नागरिकको सहयोगमा गरिएको निगरानी पारदर्शी र विश्वसनीय हुन्छ। त्यसैले स्थानीय सञ्चारमाध्यम र उपभोक्ता मञ्चको सहकार्य जरूरी छ।

निष्कर्ष

दमक बजारमा देखिएको अहिलेको लापरवाहीको अवस्था सामान्य होइन। यसले उपभोक्ताको स्वास्थ्य, जीवनस्तर र आत्मविश्वासलाई समेत चोट पुर्‍याएको छ। बजार व्यवस्थापन केवल व्यापारिक हितको विषय होइन, जनस्वास्थ्य र मानव अधिकारको पनि मुद्दा हो। दमकले अब उदाहरणीय बजार बनाउने बाटो रोज्नुपर्छ, जहाँ खाद्य सुरक्षा, मूल्य पारदर्शिता र उपभोक्ता अधिकार सुनिश्चित गरिन्छ। त्यसका लागि सुरुवात आजैबाट आवश्यक छ।

अब स्थानीय सरकार, व्यापारी, उपभोक्ता, नागरिक समाज सबै मिलेर सचेत र उत्तरदायी प्रणाली बनाउनु अनिवार्य भइसकेको छ। यदि अहिले सुधार गरिएन भने भविष्यमै ठूलो क्षतिको सामना गर्नुपर्नेछ।

बजारमा उपभोक्ता हित संरक्षण र खाद्य सुरक्षाको प्रत्याभूति गर्न गरिएको बजार अनुगमनमा म्याद गुज्रिएका, मिसावटयुक्त तथा अखाद्य सामग्री बिक्री भइरहेको खुलासा भएको छ। दमक नगरपालिका उपप्रमुख तथा बजार अनुगमन समितिकी संयोजक रेगिना भट्टराईको नेतृत्वमा गरिएको अनुगमनमा केही होटल, डेरी र किराना पसलमा सरसफाइको अभाव, म्याद गुज्रिएको सामग्री तथा कुहिएको खुवा जस्तो अखाद्य वस्तु बिक्रीमा आएको भेटिएको हो।

उपप्रमुख भट्टराईका अनुसार बजारमा देखिएको चरम लापरवाही आम उपभोक्ताको स्वास्थ्यसँग गम्भीर रूपमा सम्बन्धित भएकाले अब अनुगमनलाई अझ कडाइका साथ निरन्तरता दिइने छ। “म्याद गुज्रिएका र उपभोग्य नहुने वस्तुको प्रयोग भयावह छ,” उनले भनिन्, “अब यस्तो कार्यमा संलग्नलाई कारवाहीको दायरामा ल्याउनेछौं।” अनुगमन टोलीले दोषी व्यवसायीलाई तुरुन्तै सचेत गराउँदै कानुनी प्रक्रिया अघि बढाउने चेतावनीसमेत दिएको छ।

नगरपालिकाले होटल व्यवसायी, खाद्य विक्रेताहरू र डेरी संचालकहरूलाई स्वच्छता, गुणस्तर र म्यादबारे विशेष ध्यान दिन आग्रह गरेको छ। साथै, उपभोक्ताहरूलाई पनि सामान खरिद गर्दा उपभोग्य मिति अनिवार्य जाँच गर्न अपिल गरिएको छ। दमक नगरपालिकाले आगामी दिनहरूमा बजार अनुगमनलाई थप प्रभावकारी बनाउँदै जनचेतनामूलक कार्यक्रम, व्यापारी अभिमुखीकरण तालिम र नियमित अनुगमनको योजना अघि सारेको जनाएको छ।